Ï ðåæüò ëüãïò åßíáé ç äåýôåñç ìåãÜëç êáôçãïñßá ôïõ ãñáðôïý ëüãïõ. Åäþ ðëÝïí äåí ÷ñåéÜæïíôáé ìÝôñï êáé óôß÷ïò. Ïé ëÝîåéò ìðáßíïõí óôç äéÞãçóç ìå ôç öõóéêüôçôá ôçò êáèçìåñéíÞò ïìéëßáò.

Ï ñõèìüò üìùò åßíáé êáé åäþ áðáñáßôçôïò. Ï ñõèìüò, üðùò êáé óôçí ðïßçóç, äåí Ý÷åé êáíüíåò. Åßíáé ìéÜ åóùôåñéêÞ áñìïíßá, ðïõ êõëÜåé êÜôù áðü ôéò ëÝîåéò êáé äÝíåé óõììåôñéêÜ ôá íïÞìáôá. Ï ñõèìüò, ç ìïõóéêüôçôá ôçò ãëþóóáò, ï éäéáßôåñïò ôñüðïò Ýêöñáóçò ðïõ ðñï.ôéìÜåé êÜèå óõããñáöÝáò, áðïôåëïýí ôï ýöïò ôïõ.

Ïýôå ôï ýöïò õðüêåéôáé óå êáíüíåò. ÊÜèå óõããñáöÝáò Ý÷åé ôï äéêü ôïõ ýöïò. ÁëëÜ ìüíï êÜèå ìåãÜëïò óõããñáöÝáò. Ïôáí äéáâÜæåéò Ýíá Üãíùóôï êåßìåíï êáé ìðïñÝóåéò áìÝóùò íá åéðåßò ïôé åßíáé, Ð.÷. ôïõ ÐáðáäéáìÜíôç, áõôü óçìáßíåé ðùò áíáãíþñéóåò Ýíá óôïé÷åßï, ðïõ äåí óõíáíôéÝôáé óå Üëëï óõããñáöÝá.

Ãéáôß, üðùò åßðáìå, ôï ýöïò åßíáé ðñïóùðéêü. ÅêöñÜæåé, ôï äçìéïõñãü ôïõ êáé ìüíï. Ãé' áõôü ï Buffon åßðå: Ôï ýöïò åßíáé ï Üíèñùðïò. «Le style est I'homme meme».

Áíôß ãéÜ ôï ýöïò Ý÷åé åðéêñáôÞóåé êáé ï îåíéêüò üñïò óôýë. ËÝìå ãéÜ ïñéóìÝíï óõããñáöÝá üôé åßíáé óôõëßóôáò. Ïôé Ý÷åé äçëáäÞ äéêü ôïõ, ðñïóùðéêü, ýöïò. Ð.÷. Ï Óïëùìüò, ï Æ.Ðáðáíôùíßïõ, ï Í.ÊáæáíôæÜêçò, ï ÐáðáäéáìÜíôçò, ï ÐáëáìÜò ê.Ü.

ÁðÝñéôôï êáé áðëü Þôáí ôï ýöïò ôùí áñ÷áßùí ÅëëÞíùí óõããñáöÝùí êáé ðïéçôþí, áõôü ðïõ åðéêñÜôçóå íá ïíïìÜæïõìå êëáóéêü ýöïò.

Åíá èáõìÜóéï ïñéóìü ôïõ êëáóéêïý ýöïõò Ýäùóå êÜðïôå ï ðïéçôÞò ÌéëôéÜäçò ÌáëáêÜóçò. «Ôï êëáóéêü ýöïò, åßðå, åßíáé áðëü, ÷ùñßò íá åßíáé åýêïëï». Ïôáí äéáâÜæåéò êÜôé áðëü êáé üìïñöï. åßóáé Ýôïéìïò íá ðåßò: Áõôü êé åãþ èá ìðïñïýóá íá ôï ãñÜøù. Áí äïêéìÜóåéò üìùò, èá äéáðéóôþóåéò ïôé åßíáé ðïëý äýóêïëï íá ôá êáôáöÝñåéò. Áõôü åßíáé äïõëåéÜ ôùí ìåãÜëùí, ôùí ãåííçìÝíùí óõããñáöÝùí, ìå ôï ðçãáßï ôáëÝíôï.

ÃåíéêÜ, óôïí ðåæü ëüãï, üðùò Üëëùóôå êáé óôçí ðïßçóç, ôï ìåãÜëï ðñïôÝñçìá êáé ôï ìåãÜëï ìõóôéêü åßíáé, íá ëÝåé êáíåßò ôá ðåñéóóüôåñá ðñÜãìáôá ìå ôéò ëéãüôåñåò ëÝîåéò.

Éäåþäåò ýöïò åßíáé åêåßíï, óôï ïðïßï ç ðõêíüôçôá êáé ç ðïéüôçôá óõìâáäßæïõí' êáé êáôÜ ôÝôïéïí ôñüðï, þóôå : áí óå ìéÜ öñÜóç ðñïóèÝóåéò ìßá Þ ðåñéóóüôåñåò ëÝîåéò, ç öñÜóç íá ìçí ãßíåôáé êáëýôåñç. Åíþ áí áöáéñÝóåéò Ýóôù êáé ìßá ëÝîç, ôï íüçìá íá ÷áëÜåé.

H åîùôåñéêÞ ôåëåéïðïßçóç ôùí åêöñáóôéêþí ôñüðùí åßíáé ìéÜ äïõëåéÜ, ðïõ ï óõããñáöÝáò èá êÜìåé ôåëåõôáßá. Åßíáé, üôáí ÷ôåíßæåé, üðùò ëÝìå, ôï êåßìåíü ôïõ. Ðñéí üìùò öôÜóåé åêåß, Ý÷åé óçìáóßá ôé èá ðåß êáé ðùò èá ôï ðåß. ÐñÝðåé äçëáäÞ ðñþôá íá äéáëÝîåé ôï èÝìá ôïõ êáé óå óõíÝ÷åéá íá ôï óôÞóåé, äçëáäÞ íá ôï åêöñÜóåé (ãñÜøåé).

Óôçí ðñþôç ðåñßðôùóç ç Ý÷åé Ýôïéìç ìéÜ éóôïñßá ðïõ èÝëåé íá äéçãçèåß, ç Ý÷åé Ýíá óõìðÝñáóìá, Ýíá äßäáãìá, Ýíá êáôáóôÜëáãìá ðïõ èÝëåé í' áðïäåßîåé. Ôï êáôáóôÜëáãìá áõôü ðñÝðåé íá âãåß ìüíï ôïõ ìÝóá áðü ôéò ðñÜîåéò êáé ôéò óõãêñïýóåéò ôùí çñþùí. ÐñÝðåé åðïìÝíùò ï óõããñáöÝáò íá âñåß ìå ôç öáíôáóßá ôïõ, ç íá ðëÜóåé, áõôïýò ôïõò Þñùåò. Íá ôïõò âÜëåé íá æïýí, íá êéíïýíôáé, íá ìéëïýí, íá ðåèáßíïõí êëð. êáôÜ ôñüðï ðïõ íÜ âãáßíåé ôï äßäáãìá, ðïõ èÝëåé íá äþóåé. Èá ðëÜóåé, ëïéðüí, ìéÜ öáíôáóôéêÞ éóôïñßá (óôçí ïðïßá ìðáßíïõí ðïëëÝò öïñÝò êáé óôïé÷åßá áðü ôçí ðñáãìáôéêüôçôá), äçìéïõñãþíôáò ðñüóùðá áðü ôï ÷Üïò. Ãé' áõôü ï ìåãÜëïò óõããñáöÝáò ëÝãåôáé êáé äçìéïõñãüò.

Ï óõããñáöÝáò, üôáí âñåß ôé èÝëåé íá åéðåß, èá óêåöôåß ýóôåñá ðùò èá ôï åéðåß. Áðü ðïõ è' áñ÷ßóåé ôçí éóôïñßá ôïõ êáé ðùò èá ôçí ôåëåéþóåé. Ôé êáôáóôÜóåéò èá ðåñéãñÜøåé, ôé åðåéóüäéá èá äçìéïõñãÞóåé, ðïéÜ ðëïêÞ èá äþóåé, êáé ðïéÜ åîÝëéîç, þóôå ï áíáãíþóôçò ðïõ èá ôïí äéáâÜæåé, íá âñßóêåôáé ó' Ýíá óõíå÷þò áõîáíüìåíï åíäéáöÝñïí.

H åîÝëéîç ôçò äéÞãçóçò, ç äïìÞ üðùò ëÝìå, Þ ï óêåëåôüò, ðñÝðåé íá Ý÷åé ìéÜ ëïãéêÞ óõíÝðåéá, ìéÜí áíôéóôïé÷ßá ìå ôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ìéÜ ó÷Ýóç ìå ü,ôé åßíáé ðéèáíü Þ ðéèáíïöáíÝò.

Ôñßôç äïõëåéÜ ôïõ óõããñáöÝá, üðùò åßäáìå, åßíáé íá äïõëÝøåé ôç ãëþóóá êáé ôï ýöïò ôïõ, þóôå ôï êåßìåíü ôïõ, óáí ëåêôéêÞ áðüäïóç, íá âñßóêåôáé óå õøçëÞ ðïéüôçôá.

ÁõôÝò, ïé ôñåßò äïõëåéÝò, áõôÞ ç äéáäéêáóßá, óôçí ðñáãìáôéêüôçôá äåí ãßíåôáé ôåëåßùò ÷ùñéóôÜ. Ìðïñåß íá ãßíåé êáé ôáõôü÷ñïíá. Áõôü åîáñôÜôáé áðü ôçí ðåßñá ðïõ ìüíïò ôïõ, óéãÜ óéãÜ, áðïêôÜ Ýíáò óõããñáöÝáò, áðü ôï ôáëÝíôï ðïõ äéáèÝôåé, áðü ôç èåßá öëüãá, ðïõ êáßåé óôçí øõ÷Þ ôïõ.

Ôñßá åßíáé ôá êýñéá åßäç ôïõ ðåæïý ëüãïõ: ôï äéÞãçìá, ç íïõâÝëá êáé ôï ìõèéóôüñçìá.

1. ÄÉÇÃÇÌÁ

Ôï äéÞãçìá åßíáé ìéÜ ìéêñÞ óå Ýêôáóç äéÞãçóç ðñáãìáôéêÞò Þ öáíôáóôéêÞò ðñÜîçò, ãñáììÝíç ìå ðëçñüôçôá. Åßíáé äçëáäÞ ãñáììÝíç Ýôóé, ðïõ, ðáñÜ ôç óõíôïìßá ôçò, íá äßíåé ìéÜ ðëÞñç åéêüíá, ÷ùñßò êåíÜ, áðü ôçí áñ÷Þ ùò ôï ôÝëïò ôçò. H äéÞãçóç Ý÷åé áñ÷Þ (åéóáãùãÞ), êýñéï èÝìá (äÝóç) êáé ôÝëïò (ëýóç).

ÁíÜëïãá ìå ôï èÝìá ôïõ, ôï äéÞãçìá ÷áñáêôçñßæåôáé ùò åñùôéêü, ðïëåìéêü, èáëáóóéíü, éóôïñéêü, öáíôáóôéêü êëð.

Ìáæß ìå ôï êýñéï Þ ôá êýñéá ðñüóùðá ôçò äéÞãçóçò (Þñùåò) õðÜñ÷ïõí êáé äåõôåñåýïíôá. Ïðùò ìáæß ìå ôçí êýñéá ðñÜîç ôïõ äéçãÞìáôïò, õðÜñ÷ïõí êáé äåõôåñåýïíôá åðåéóüäéá (ðáñåêâÜóåéò). ÁëëÜ ïé ðáñåêâÜóåéò ðñÝðåé íá åßíáé ïñãáíéêÜ äåìÝíåò ìå ôï êýñéï èÝìá.

Åíá óôïé÷åßï ðïõ îåêïõñÜæåé êáé åõ÷áñéóôåß ôïí áíáãíþóôç ìåò óôï äéÞãçìá åßíáé ï äéÜëïãïò. Ï äéÜëïãïò ðñÝðåé íá Ý÷åé ôç öõóéêüôçôá ôçò êáèçìåñéíÞò ïìéëßáò. Êáé íá åßíáé áíÜëïãïò ðñïò ôï ðñüóùðï ðïõ ìéëÜåé (ãéáôß, áëëéþò ìéëÜåé Ýíáò ãéáôñüò, áëëéþò Ýíáò ÷ùñéêüò, äéáöïñåôéêÜ Ýíáò íáõôéêüò). Ôï óôïé÷åßï áõôü ôçò öõóéêüôçôáò èá ôï óõíáíôÞóåôå óõ÷íÜ óôïí ÐáðáäéáìÜíôç. Åíþ ôá äéçãÞìáôÜ ôïõ åßíáé ãñáììÝíá óå êáèáñåýïõóá ãëþóóá, ïé äéÜëïãïß ôïõ åßíáé ãñáììÝíïé óôç äçìïôéêÞ.

Ïé ðåñéãñáöÝò åðßóçò æùçñåýïõí óõ÷íÜ Ýíá äéÞãçìá. Åêåßíï ðÜíôùò ðïõ ÷ñåéÜæåôáé ðñþô' áð' üëá, åßíáé ôá óôïé÷åßá áõôÜ íá ìçí åßíáé ðåñéôôÜ êáé Üó÷åôá ðñïò ôï êýñéï èÝìá. ÁëëÜ íá áðïâëÝðïõí áðïêëåéóôéêÜ óôçí åîõðçñÝôçóç ôçò êýñéáò äéÞãçóçò. Íá õðÜñ÷åé äçëáäÞ áíÜìåóÜ ôïõò ìéÜ åíüôçôá.

2. ÍÏÕÂÅËÁ

Ï,ôé åßðáìå ãéÜ ôï äéÞãçìá, éó÷ýåé êáé ãéÜ ôç íïõâÝëá. Ï üñïò ðñïÝñ÷åôáé áðü ôç ãáëëéêÞ ëÝîç nouvelle, ðïõ èá ðåß äéÞãçìá. Óôçí ÅëëÜäá üìùò åðéêñÜôçóå ìå ôïí üñï íïõâÝëá íá ÷áñáêôçñßæïõìå ôï ìåãÜëï óå Ýêôáóç äéÞãçìá. ÄçëáäÞ ôï äéÞãçìá ðïõ åßíáé ìåãáëýôåñï áðü ôï êáíïíéêü äéÞãçìá, áëëÜ êáé ìéêñüôåñï áðü ôï ìõèéóôüñçìá. Óôéò íïõâÝëåò ìðïñïýìå íá êáôáôÜîïõìå ðïëëÜ Ýñãá ôïõ ÐáðáäéáìÜíôç, ôïõ Îåíüðïõëïõ, ôïõ Èåïôüêç, ôïõ Âéæõçíïý ê.Ü.

3. ÌÕÈÉÓÔÏÑÇÌÁ

Ôï ìõèéóôüñçìá åßíáé Ýíôå÷íç êáé åêôåôáìÝíç äéÞãçóç ðåñéðåôåéþí, ðïõ áëëçëïóõíäÝïíôáé êáé ðïõ áöïñïýí ôç æùÞ åíüò Þ ðåñéóóüôåñùí ðñïóþðùí. Ôï ðñüóùðï áõôü, áí åßíáé Üíôñáò, ëÝãåôáé Þñùáò. Áí åßíáé ãõíáßêá, çñùßäá. Ïé ðåñéðÝôåéåò óôï ìõèéóôüñçìá äßíïíôáé êáôÜ ôñüðï, ðïõ íá ïëïêëçñþíïõí ôçí ôý÷ç ç ôç æùÞ ôïõ Þñùá, êáé ìå åîÝëéîç ôÝôïéá, ðïõ íá áíáíåþíåôáé äéáñêþò ç ðåñéÝñãåéá ôïõ áíáãíþóôç, ãéÜ ôï ôé ãßíåôáé ðáñáêÜôù. H åîÝëéîç áõôÞ áðïâëÝðåé óôï íá ôÝñøåé êáé íá åõ÷áñéóôÞóåé. Ôåëéêüò üìùò óêïðüò åßíáé íá äéäÜîåé.

ÊáôÜ ôçí åîÝëéîç ôçò äéÞãçóçò ï ìõèéóôïñéïãñÜöïò âñßóêåé ôçí åõêáéñßá íá áíôëÞóåé ôýðïõò êáé øõ÷éêÝò êáôáóôÜóåéò, íá ðåñéãñÜøåé ôüðïõò êáé ðÜèç, íá äþóåé ôá Þèç êáé ôçí áôìüóöáéñá ìéÜò åðï÷Þò, íá æùíôáíÝøåé ìéÜ éóôïñéêÞ ðåñßïäï. Ïëá üìùò áõôÜ ôåßíïõí ðÜíôïôå ðñïò ôçí ôý÷ç, ðïõ ðåñéìÝíåé ôïí Þñùá. Ðñïò ôçí áðïêïñýöùóç åíüò äñÜìáôïò. ÐÜíôïôå õðÜñ÷åé Ýíá äñÜìá óå Ýíá ìõèéóôüñçìá. Ãé' áõôü êáé ôá ðåñéóóüôåñá ìõèéóôïñÞìáôá äéáóêåõÜæïíôáé êáé óå èåáôñéêÜ Ýñãá.

ÁíÜëïãá ìå ôçí ýëç, ôçí Ýìðíåõóç êáé ôï óêïðü ôïõ, ôï ìõèéóôüñçìá ìðïñåß íá äéáéñåèåß óôá ðáñáêÜôù åßäç:

á. To éóôïñéêü ìõèéóôüñçìá. Ðñüóùðá êáé ãåãïíüôá ôçò éóôïñßáò, ìáæß ìå öáíôáóôéêÜ ðñüóùðá, óõíèÝôïõí Ýíáí ðßíáêá, ðïõ ìðïñåß íá ìçí åßíáé êáé ðïëý ðéóôüò ðñïò ôçí éóôïñßá, åßíáé üìùò æùíôáíüò êáé ðåßèåé óáí ðñáãìáôéêüò. Ð.÷.: Ìé÷. ÐåñÜíèç, «Óïõëéþôåò».

â. Ôï åñùôéêü ìõèéóôüñçìá. Ïôáí êýñéï èÝìá åßíáé ïé åñùôéêÝò ðåñéðÝôåéåò ôùí çñþùí ôïõ. Ð.÷.: Ì.ËõìðåñÜêç, «Ôá øÜèéíá êáðÝëá».

ã. Ôï êïéíùíéêü ìõèéóôüñçìá. Ïôáí áíáöÝñåôáé óôéò áíôéèÝóåéò ôçò êïéíùíßáò, óôéò áäéêßåò ôçò æùÞò êëð.: Ê.Ðïëßôç, «Óôïõ ×áôæçöñÜãêïõ».

ä. Ôï çèïãñáöéêü ìõèéóôüñçìá. Ïôáí ìáò äßíåé, ìå áöïñìÞ ôéò ðåñéðÝôåéåò ôùí çñþùí, ôá Þèç êáé ôá Ýèéìá åíüò ëáïý, åíüò ïñéóìÝíïõ ôüðïõ Þ ìéÜò óõãêåêñéìÝíçò åðï÷Þò. Ð.÷.: Ê.×áôæïðïýëïõ, «ÁãÜðç óôï ÷ùñéü».

å. Ôï øõ÷ïëïãéêü ìõèéóôüñçìá. Ïôáí, ìå áöïñìÞ ðÜëé ôéò ðåñéðÝôåéåò êáé ôá äéÜöïñá åðåéóüäéá, ï óõããñáöÝáò âñßóêåé ôçí åõêáéñßá íá ìðåß óôçí øõ÷Þ ôïõ Þñùá êáé íá ìáò áíáëýóåé ìå ëåðôïìÝñåéåò, üëåò ôéò äéáêõìÜíóåéò ôïõ øõ÷éêïý ôïõ êüóìïõ, üëåò ôéò ìõóôéêÝò áíôéäñÜóåéò ôçò øõ÷ïëïãßáò ôïõ êëð. Ð.÷.: «H öüíéóóá» ôïõ ÐáðáäéáìÜíôç.

óô. Ôï éäåáëéóôéêü ìõèéóôüñçìá. Ïôáí ï óõããñáöÝáò ìáò ðáñïõóéÜæåé ôïõò ÞñùÝò ôïõ, ü÷é üðùò åßíáé óõíÞèùò óôçí êáèçìåñéíÞ æùÞ, áëëÜ åîéäáíéêåõìÝíïõò, äçë. üðùò ï óõããñáöÝáò èá ôïõò Þèåëå íá åßíáé.

ÊáôÜ ôçí ßäéá Ýííïéá, êáé áíÜëïãá ðÜíôïôå ðñïò ôï èÝìá ôïõ, èá ìðïñïýóáìå íá ìéëÞóïõìå áêüìá ãéÜ ìõèéóôüñçìá èñçóêåõôéêü, èáëáóóéíü, âïõêïëéêü. êëð.

Ôñßá Üëëá åßäç ìõèéóôïñÞìáôïò åßíáé:

æ. Ôï áóôõíïìéêü ìõèéóôüñçìá. ÈÝìá ôïõ åßíáé êÜðïéï Ýãêëçìá êáé ç êéíçôïðïßçóç ôùí áóôõíïìéêþí Þ åñåõíçôþí íá âñïýí ôïí ðñáãìáôéêü åãêëçìáôßá. H äéáäéêáóßá áõôÞ ãßíåôáé áíÜìåóá óå åðåéóüäéá, ðïõ êÜíïõí êÜèå öïñÜ ôïí áíáãíþóôç íá íïìßæåé, ðùò âñÞêå ôïí ðñáãìáôéêü Ýíï÷ï, þóðïõ óôï ôÝëïò í' áðïäåé÷ôåß ðùò Ýíï÷ïò Þôáí åêåßíïò áêñéâþò, ðïõ äåí ðñïêáëïýóå êáìéÜ õðïøßá.

ç. Ôï ðåñéðåôåéþäåò ìõèéóôüñçìá. Åßíáé ôçò ßäéáò êáôáóêåõÞò êáé ôçò ßäéáò ðïéüôçôáò ìå ôï áóôõíïìéêü, ìüíï ðïõ ôïðïèåôåßôáé óå Üëëá ðåäßá äñÜóçò. Áðü ôïõò óêïðïýò ôïõ ëåßðåé ï çèéêüò êáé äéäáêôéêüò óêïðüò. Âáóßæåôáé êõñßùò óôçí ðåñéðÝôåéá, ðïõ óõíÞèùò åßíáé ãåìÜôç áðñüïðôá êáé áðßèáíá ãåãïíüôá. ÔÝôïéá êõêëïöïñïýí ðïëëÜ îÝíùí óõããñáöÝùí.

è. Ôï öáíôáóôéêü ìõèéóôüñçìá. Ðñüêåéôáé ãéÜ ìõèéóôüñçìá ìå ôåëåßùò öáíôáóôéêÞ õðüèåóç (ðåñéðÝôåéåò óå öáíôáóôéêÜ íçóéÜ, éóôïñßåò ìå öáíôÜóìáôá êáé âñõêüëáêåò, ôáîßäéá óôï äéÜóôçìá Þ óô'áóôÝñéá êëð.). Åßäïò ðïõ ãíþñéóå ìåãÜëç Ýîáñóç óôç äåêáåôßá ôïõ '60 êáé ìåôÜ. Åðéôõ÷ßá ãíþñéóáí êõñßùò üóá óôçñßæïíôáí óå åðéóôçìïíéêÝò âÜóåéò. Ãéáôß, ôüôå, îåãåëþíôáò ôç öáíôáóßá ìå ôéò ðåñéðÝôåéåò, êÜíïõí ôïí áíáãíþóôç íá ìÜèåé Ýíá ðëÞèïò ùöÝëéìåò åðéóôçìïíéêÝò ãíþóåéò (ðáñÜäåéãìá ôá ìõèéóôïñÞìáôá ôïõ Éïõëßïõ ÂÝñí, ôïõ Áñèïõñ Êëáñê, ÉóáÜê Áóßìùö ê.Ü.). Ôá âéâëßá ôïõ åßäïõò áõôïý èá ìðïñïýóáìå íá ôá ÷áñáêôçñßóïõìå êáé ùò åðéóôçìïíéêÜ ìõèéóôïñÞìáôá öáíôáóßáò (Science Fiction novels).

Áðü ôéò îÝíåò ëÝîåéò, roman, romanzo êëð. åðéêñÜôçóå óôç ãëþóóá ìáò ôï ìõèéóôüñçìá íá ëÝãåôáé êáé ñïìÜíôóï. ÓÞìåñá üìùò ìå ôïí üñï ñïìÜíôóï åííïïýìå öôçíÜ êáé ðñü÷åéñá åñùôéêÜ ìõèéóôïñÞìáôá (Áñëåêéí ð÷.), ðïõ äéáâÜæïíôáé åýêïëá, ÷ùñßò éäéáßôåñïõò ðñïâëçìáôéóìïýò. Ôá âéâëßá áõôÜ ëÝãïíôáé åðßóçò ëáúêÜ ìõèéóôïñÞìáôá. Êé áêüìá (áí êáé ï üñïò äåí åßíáé óÞìåñá ðïëý óå ÷ñÞóç) ëÝãïíôáé åðéöõëëßäåò, åðåéäÞ äçìïóéåýïíôáé óå óõíÝ÷åéåò, óáí Ýðéöõëëßäá, óôéò åöçìåñßäåò.

ÔÝëïò õðÜñ÷åé êáé ôï ìõèéóôüñçìá ðïôáìüò (roman fleuve) ðñïêåéìÝíïõ ãéÜ ðïëýôïìá ìõèéóôïñÞìáôá, ðïõ áíáöÝñïíôáé óå ìåãÜëåò ðåñéüäïõò êáé éóôïñïýí ôçí ôý÷ç ðåñéóóüôåñùí ãåíåþí, áðü ðáôÝñá óå ãéü.

Ôï ìõèéóôüñçìá Þôáí Üãíùóôï åßäïò óôçí áñ÷áßá ÅëëÜäá (áí êáé ç «Êýñïõ Ðáéäåßá» ôïõ Îåíïöþíôá äéáâÜæåôáé åõ÷Üñéóôá óáí ìõèéóôüñçìá). Óôïõò áëåîáíäñéíïýò ÷ñüíïõò ãñÜöôçêáí óå ðåæü ìåñéêÝò éóôïñßåò, ãéÜ íá õìíÞóïõí ôá êáôïñèþìáôá ôïõ Ì. ÁëåîÜíäñïõ. Èá ìðïñïýóáìå íá ðïýìå üôé áðïôåëïýí ôçí ðñþôç ìïñöÞ ìõèéóôïñÞìáôïò. Ôçí ðáñÜäïóç óõíÝ÷éóáí ïé âõæáíôéíïß ìå åñùôéêÝò éóôïñßåò: («ÂÝëèáíäñïò êáé ×ñõóÜíôæá», «Ëßâéóôñïò êáé ÑïäÜìíç» ê.Ü.). Áðü ôoí 160 áiþíá êáé ýóôåñá ôï ìõèéóôüñçìá áñ÷ßæåé í' áíáðôýóóåôáé óõóôçìáôéêÜ êáé íá ôåëåéïðïéåßôáé, ãéÜ íá åîåëé÷èåß óôï êõñéüôåñï ëïãïôå÷íéêü åßäïò.

4. ÉÓÔÏÑÉÁ ÊÁÉ ËÏÃÏÔÅ×ÍÉÁ

Åêôüò áðü ôï äéÞãçìá, ôç íïõâÝëá êáé ôï ìõèéóôüñçìá, ï ðåæüò ëüãïò ðåñéëáâáßíåé ìåñéêÜ áêüìá åßäç, áíÜìåóá óôá ïðïßá ðáëáéüôåñá ðåñéëáâáéíüôáí êáé ç éóôïñßá.

Ïé áñ÷áßïé Åëëçíåò éóôïñéêïß Þôáí åìðíåõóìÝíïé óõããñáöåßò, ìå Ýíôïíç ðñïóùðéêüôçôá. Ãé' áõôü êáé ïé éóôïñßåò ôïõò åß÷áí ôçí áîßá ôïõ ýöïõò êáé ìåôåß÷áí ôçò êáèáñÞò äçìéïõñãßáò (Èïõêõäßäçò, Ðïëýâéïò).

Ëáìðñü ýöïò âñßóêïìå åðßóçò êáé óôïí íåþôåñï éóôïñéêü ôïõ åëëçíéêïý Ýèíïõò, ôïí Ê.Ðáðáññçãüðïõëï. ÃåíéêÜ üìùò ç éóôïñßá áíÞêåé óôçí åðéóôÞìç. Áíáâéþíåé, êáôáôÜóóåé êáé êñßíåé ôá éóôïñéêÜ ãåãïíüôá ìå ÷ñïíéêÞ áëëçëïõ÷ßá, íçöáëéüôçôá, êáé áíôéêåéìåíéêüôçôá, ÷ùñßò ðÜèïò, êáé ÷ùñßò ðñïôéìÞóåéò ðñïò ôç ìßá Þ ôçí Üëëç ðëåõñÜ. Åßíáé üðùò ëÝìå áäÝêáóôç. Êáèþò, üìùò, ç éóôïñßá áðïôåëåß Ýíá áóôåßñåõôï ÷ñõóùñõ÷åßï (éäéáßôåñá ìÜëéóôá ç äéêÞ ìáò, ç ðáíÜñ÷áéç åëëçíéêÞ éóôïñßá), äåí ìðïñïýóå í' áãíïçèåß áðü ôç ëïãïôå÷íßá. Åíá ðëÞèïò âéâëßùí Ý÷ïõí áíôëÞóåé ôá èÝìáôÜ ôïõò áðü áõôÞ.

ÌåñéêÝò öïñÝò ç éóôïñßá ìåôáðëÜèåôáé áðëþò ìå ëïãïôå÷íéêÜ ìÝóá, þóôå íá äéáâÜæåôáé ðéü åõ÷Üñéóôá. Ôï åßäïò áõôü åßíáé ðÜëé éóôïñßá. Ïôáí ç éóôïñßá óõíäõÜæåôáé êáé ìå ôç öáíôáóßá êáé äßíåôáé ìå ìïñöÞ ìõèéóôïñÞìáôïò, ôüôå Ý÷ïìå ôï éóôïñéêü ìõèéóôüñçìá, ãéÜ ôï ïðïßï ìéëÞóáìå ðáñáðÜíù.

Ïôáí ôï èÝìá áíáöÝñåôáé óå Ýíá éóôïñéêü ðñüóùðï, ðïõ ðáßñíåôáé óáí Þñùáò ìõèéóôïñÞìáôïò, ôüôå Ý÷ïìå ôç ìõèéóôïñçìáôéêÞ âéïãñáößá (üðùò ôïõ Óð. ÌåëÜ ãéÜ ôïõò áãùíéóôÝò ôïõ 1821: «Ï ãÝñïò ôïõ ÌùñéÜ», «ÌáôùìÝíá ñÜóá» êëð., êáé ôïõ Ìé÷. ÐåñÜíèç ãéÜ ôïõò ìåãÜëïõò ìáò ëïãïôÝ÷íåò: «Ï êïóìïêáëüãåñïò» (ÐáðáäéáìÜíôçò), «Ï ÔóÝëéãêáò» (Êþóôáò ÊñõóôÜëëçò), êáé ôç ìõèéóôïñçìáôéêÞ âéïãñáöÉá ôïõ Þñùá ôçò ÅðáíÜóôáóçò ôïõ '21 ÏäõóóÝá Áíäñïýôóïõ ìå ôïí ôßôëï, «Ï Äáßìïíáò».

Eíá Üëëï åßäïò ðïõ ó÷åôßæåôáé ìå ôçí éóôïñßá åßíáé ôá Áðïìíçìïíåýìáôá. Ðñüêåéôáé ãéÜ áíáìíÞóåéò éóôïñéêþí ðñïóþðùí áðü ôç æùÞ êáé ôç äñÜóç ôïõò. Ôá êåßìåíá áõôÜ äåí åßíáé áíôéêåéìåíéêÜ êáé áíåðçñÝáóôá, üðùò ç éóôïñßá. Ãéáôß, áõôüò ðïõ ôá ãñÜöåé, åßíáé öõóéêü íá äéêáéïëïãåß ôïí åáõôü ôïõ êáé íá ôïõ äßíåé, ßóùò, ìåãáëýôåñç áîßá, áðü üóç ðñáãìáôéêÜ Ý÷åé. Ôá áðïìíçìïíåýìáôá áðïôåëïýí óõíÞèùò Ýíá éóôïñéêü õëéêü, ðïõ èá ÷ñçóéìÝøåé áñãüôåñá, ìåôÜ ðïëëÜ ÷ñüíéá, óå üðïéïí èá ãñÜøåé áäÝêáóôç éóôïñßá. Áí ôá áðïìíçìïíåýìáôá Ý÷ïõí ôï ÷Üñéóìá ôïõ ëïãïôå÷íéêïõ ýöïõò (üðùò ôï áíáðôýîáìå óôçí áñ÷Þ), ôüôå áíÞêïõí êáé óôç ëïãïôå÷íßá. (Ð.÷. ôá «Áðïìíçìïíåýìáôá» ôïõ óôñáôçãïý ÌáêñõãéÜííç).

5. ÁËËÁ ÅÉÄÇ ÐÅÆÏÕ ËÏÃÏÕ

á. Ôï ðáñáìýèé. Ôï ðáñáìýèé, óáí ëïãïôå÷íéêü åßäïò, ìïéÜæåé ìå ôï äéÞãçìá. H äéáöïñÜ åßíáé ïôé ôï èÝìá ôïõ åßíáé ðÜíôïôå öáíôáóôéêü êáé ðåñéëáâáßíåé Þñùåò ìå õðåñöõóéêÝò êáé õðåñÜíèñùðåò éäéüôçôåò. ÅîÜëëïõ ôï ãñÜøéìï, ç Ýêöñáóç, ç äéáôýðùóç âñßóêïíôáé óå ôÝôïéï åðßðåäï, ðïõ íá ìðïñåß íá êáôáëáâáßíåé ôï ðáéäß. Ãéáôß ôï ðáñáìýèé åßíáé Ýíá åßäïò, ðïõ áðïôåßíåôáé áðïêëåéóôéêÜ óôá ðáéäéÜ. Ôï íüçìÜ ôïõ ðñÝðåé íá åßíáé åýêïëï. Ç ðëïêÞ ôïõ êáé ïé åíáëëáãÝò ôùí ðåñéðåôåéþí ðñÝðåé íá ãïçôåýïõí ôç öáíôáóßá. Êé áðü ôï óýíïëï ôçò äéÞãçóçò ðñÝðåé íá âãáßíåé Ýíá çèéêü äßäáãìá.

â. Ï ìýèïò. Ï ìýèïò ìïéÜæåé ìå ôï ðáñáìýèé, ãéáôß ÷ñçóéìïðïéåß ùò Þñùåò Èåïýò, æþá ðïõ ìéëïýí, öõôÜ ðïõ óêÝðïíôáé êëð. ÄéáöÝñåé üìùò óå ðïëëÜ. Ðñþôá ðñþôá åßíáé óýíôïìïò. Äåýôåñï âáóßæåôáé êõñßùò óôï äéÜëïãï. Êáé ôñßôï, êÜèå «Þñùáò» ôïõ ìýèïõ áíôéðñïóùðåýåé óõìâïëéêÜ ìéÜí áíèñþðéíç éäéüôçôá. ÊÜôù áðü ôéò áëëçãïñßåò ôïõ ìýèïõ õðÜñ÷åé ðïëëÞ óêÝøç, ðïëëÞ åéñùíßá, ðïëëÞ óïößá. Óêïðüò ôïõ ìýèïõ åßíáé íá äéäÜîåé ìéÜ ðñáêôéêÞ áëÞèåéá, üðùò êáé ç ðáñáâïëÞ.

0 ìåãáëýôåñïò ìõèïãñÜöïò ôïõ êüóìïõ, áðü ôçí áñ÷áéüôçôá ùò ôá óÞìåñá, åßíáé ï Áßóùðïò. Áðü ôïõò íåþôåñïõò Åëëçíåò, ìýèïõò Ýãñáøáí: ï ÊïñáÞò, ï ÃéÜííçò Âëá÷ïãéÜííçò êáé óå óôß÷ïõò ï ÃéÜííçò ÂçëáñÜò êáé ï ÃéÜííçò Ðåñãéáëßôçò. Áðü ôïõò îÝíïõò ï Ëáöïíôáßí, ï öåíåëüí êáé ï Êñéëþö.

ã. Ôï åõèõìïãñÜöçìá. Åõ÷Üñéóôç äéÞãçóç, ðñáãìáôéêÞ ç öáíôáóôéêÞ, ìå áñêåôü óôïé÷åßï õðåñâoëÞò êáé ìå óêïðü íá äçìéïõñãÞóåé óôïí áíáãíþóôç ãÝëéï êáé öáéäñüôçôá. ÊÜðïôå ìïéÜæåé óáí ðñáãìáôéêü äéÞãçìá' Üëëïôå åßíáé áðëþò ìéÜ åîéóôüñçóç ôåñðíÞ, ðïõ ôï ðëçóéÜæåé ðåñéóóüôåñï ðñïò ôï åßäïò ôïõ ÷ñïíïãñáöÞìáôïò.

ä. Ôï ÷ñïíïãñÜöçìá. ÌéêñÞ Ýêèåóç, óå ëïãïôå÷íéêü ýöïò, åíüò ãåãïíüôïò áðü ôçí êáèçìåñéíÞ æùÞ. Ôï åßäïò áõôü êáèéåñþèçêå óôéò åëëçíéêÝò åöçìåñßäåò áðü ôïí ðåñáóìÝíï áéþíá. Áðïôåëåß êáôÜ êÜðïéïí ôñüðï ó÷üëéï, ìå áöïñìÞ ôçí åðéêáéñüôçôá. ÓõíÞèùò ëçóìïíéÝôáé ìáæß ìå ôá ãåãïíüôá. Ïôáí, üìùò, ï ÷ñïíïãñÜöïò Ý÷åé ôáëÝíôï êáé Ýìðíåõóç êáé ðñïóùðéêü ýöïò, ôï ÷ñïíïãñÜöçìÜ ôïõ áíÞêåé óôç ëïãïôå÷íßá. ÐïëëÜ ÷ñïíïãñáöÞìáôá óõãêåíôñþíïíôáé êáé åêäßäïíôáé óå ôüìï, êáé áðïôåëïýí ôïí êáèñÝöôç ìéáò åðï÷Þò ðïõ îå÷Üóôçêå. ÁíÜëïãá ìå ôçí éäéïóõãêñáóßá ôïõ ÷ñïíïãñÜöïõ, ôï ÷ñïíïãñÜöçìá åßíáé: åýèõìï, ëõñéêü, ðåñéãñáöéêü, öéëïóïöéêü êëð. Ïé óðïõäáéüôåñïé ÷ñïíïãñÜöïé ôçò íåþôåñçò ÅëëÜäáò óôÜèçêáí ïé: ÃéÜííçò ÊïíäõëÜêçò (ÄéáâÜôçò), Ðáýëïò ÍéñâÜíáò, Óðýñïò ÌåëÜò (öïuñôïýíéï), Ôßìïò Ìùñáúôßíçò, Ðáõëïò Ðáëáéïëüãïò êáé ÄçìÞôñçò ØáèÜò.

å. H åðéóôïëïãñáößá. Ôïí êáéñü ðïõ ôá ìÝóá ôçò åðéêïéíùíßáò ìåôáîý ôùí áíèñþðùí äåí Þôáí ôüóï Üöèïíá êáé åýêïëá, üðùò óÞìåñá, ç åðéóôïëÞ Ýðáéæå ìåãÜëï ñüëï. Ïé åðéóôïëÝò Þôáí êáé ðïëëÝò êáé åêôåôáìÝíåò. ÌÝóá óôá ðëáßóéá ôçò åðéóôïëÞò âñÞêå ôüôå åõêáéñßá íá åéó÷ùñÞóåé Ýíá êáéíïýñéï ëïãïôå÷íéêü åßäïò, ç åðéóôïëïãñáößá. Ôï ðåñéå÷üìåíï ìðïñåß íá åßíáé ðåñéãñáöéêü, öéëïóïöéêü, èñçóêåõôéêü, áéóèçôéêü, êñéôéêü êëð. áíÜëïãá ìå ôéò éäéüôçôåò ôïõ åðéóôïëïãñÜöïõ. Ãíùóôïß åðéóôïëïãñÜöïé åßíáé ï ÄçìÞôñéïò ï öáëçñåýò êáôÜ ôçí áñ÷áéüôçôá, ï Áðüóôïëïò Ðáýëïò, ï Ãñçãüñéïò ï Íáæéáíæçíüò, ï ÁäáìÜíôéïò ÊïñáÞò ê.Ü. ÓÞìåñá ôï åßäüò áõôü äåí åõäïêéìåß.

6. ÊÑIÔIÊÇ ÊÁÉ ÌÅËÅÔÇ

ÌåôÜ ôçí åìöÜíéóç ôùí äçìéïõñãçìÜôùí ôçò ëïãïôå÷íßáò, ðñïÝêõøå ç áíÜãêç ôçò êñéôéêÞò ôïõò. Ç äéáôýðùóç äçëáäÞ ãíùìþí ùò ðñïò ôá ðñïôåñÞìáôá, ôá åëáôôþìáôá êáé ãåíéêÜ ôçí áîßá åíüò ëïãïôå÷íéêïý êåéìÝíïõ.

ÌÝ ôoí üñï êñéôéêÞ åííïïýìå êáé ôá ìéêñÜ óçìåéþìáôá ç áñèñßäéá, ðïõ ãñÜöïíôáé óôéò åöçìåñßäåò êáé óôá ðåñéïäéêÜ êáé áíáëýïõí êÜèå êáéíïýñéï âéâëßï ðïõ êõêëïöïñåß.

Åäþ üìùò ï üñïò åßíáé åõñýôåñïò. Ç êñéôéêÞ áðü ðïëëïýò èåùñåßôáé óáí Ýíáò ôñßôïò êëÜäïò ôçò ëïãïôå÷íéêÞò äçìéïõñãßáò, ìáæß ìå ôçí ðïßçóç êáé ôïí ðåæü ëüãï. Áíôßèåôá, Üëëïé èåùñïýí üôé ï ñüëïò ôçò êñéôéêÞò åßíáé âïçèçôéêüò êáé üôé ç êñéôéêÞ äåí áðïôåëåß äçìéïõñãßá, áëëÜ ÝðéóôÞìç.

Êáé ïé äõü áðüøåéò Ý÷ïõí êáèåìéÜ ôá åðé÷åéñÞìáôÜ ôïõò. Ïôáí Ýíáò êñéôéêüò äéáôõðþíåé ôç ãíþìç ôïõ, äåí êÜíåé Üëëï ðáñÜ íá ìáò ëÝåé ôçí êáèáñÜ ðñïóùðéêÞ ôïõ ãíþìç. Ôßðïôá üìùò äåí ðåßèåé üôé ç ãíþìç áõôÞ åßíáé óùóôÞ. Åíáò Üëëïò êñéôéêüò ç Ýíáò Üëëïò áíáãíþóôçò ìðïñåß ãéÜ ôï ßäéï âéâëßï íá Ý÷åé åíôåëþò áíôßèåôç ãíþìç. Äåí õðÜñ÷åé äçëáäÞ óôçí êñéôéêÞ åîáóöáëéóìÝíç áíôéêåéìåíéêüôçôá. Õóôåñá ç ãíþìç ôïõ ìðïñåß íá åßíáé óùóôÞ óå ïñéóìÝíá óçìåßá êáé ëáíèáóìÝíç óôá õðüëïéðá.

Åðß ðëÝïí ï êñéôéêüò, áí äåí åßíáé êáé ï ßäéïò äçìéïõñãüò, äåí ìðïñåß íá îÝñåé ôá áäßäáêôá ìõóôéêÜ, ðïõ êáèïäçãïýí Ýíáí ðïéçôÞ ç Ýíá ìõèéóôïñéïãñÜöï. Êáß, ôÝëïò, ï êñéôéêüò, äåí ìðïñåß íá õðÜñîåé, áí äåí ðñïçãçèåß ôï äçìéïýñãçìá. Áíôëåß äçëáäÞ ôï öùò ôïõ, áðü ôçí áÀãëç åêåßíïõ, ðïõ èÝëåé íá êñßíåé.

Ïë' áõôÜ éó÷ýïõí óôçí ðåñßmùóç, ðïõ ï êñéôéêüò åßíáé áíôéêåéìåíéêüò êáé áìåñüëçðôïò. Ãéáôß õðÜñ÷ïõí êáé ðåñéðôþóåéò ðïõ ï êñéôéêüò, çèåëçìÝíá, ôá âñßóêåé üëá óôñáâÜ êáé Üó÷çìá, ìå,ôçí ðñüèåóç íá ìåéþóåé ôï äçìéïõñãü. Ôá ôÝôïéá êåßìåíá ôùí êñéôéêþí ëÝãïíôáé ëßâåëïé.

ÕðÜñ÷åé üìùò êáé ç áíôßèåôç Üðïøç, ç ïðïßá äéêáéïëïãåß óå ðåñéðôþóåéò ìåãáëüðíåõóôùí êñéôéêþí. Ïðùò õðÜñ÷åé ôáëÝíôï êáé Ýìðíåõóç ãéÜ ôïõò ðïéçôÝò êáé ôïõò ðåæïãñÜöïõò, Ýôóé õðÜñ÷åé êáé ãéÜ ôïõò êñéôéêïýò. Êáé ôï áðïäåéêíýïõí áõôü ü÷é ìüíï ìå ôï ýöïò ôïõò (ðïõ åßíáé ðñïóùðéêü ÷Üñéóìá êÜèå ìåãÜëïõ êáëëéôÝ÷íç), áëëÜ êáé ìå ôçí ðïéüôçôá ôùí ãñáðôþí ôïõò. Äåí áíôëïýí äçëáäÞ, ôï èÝìá ôïõò áðü ôá íÝá âéâëßá ðïõ êõêëïöïñïýí, áëëÜ áðü ôéò áíÜãêåò ãåíéêÜ ôçò åèíéêçò ëïãïôå÷íßáò. Äåí áêïëïõèïýí ôïõò ëïãïôÝ÷íåò, áëëÜ ðñïçãïýíôáé. ×áñÜæïõí äñüìïõò' áíïßãïõí ðñïïðôéêÝò. Êé áíôß íá êñßíïõí ü,ôé õðÜñ÷åé, õðïäåéêíýïõí ôé ðñÝðåé íá õðÜñîåé. ÔÝôïéïò êñéôéêüò êáé ï ðñþôïò óôïí êüóìï õðÞñîå ï äéÜóçìïò Åëëçíáò öéëüóïöïò ôçò áñ÷áéüôçôáò ÁñéóôïôÝëçò, ìå ôï ðåñßëáìðñï êñéôéêü ôïõ Ýñãï «Ðåñß ÐïéçôéêÞò», ðïõ äõóôõ÷þò äåí óþèçêå ïëüêëçñï.

Ôï êñéôéêü êåßìåíï, áíÜëïãá ìå ôçí ÝêôáóÞ ôïõ, ôï áíôéêåßìåíï ðïõ ìåëåôÜ, ôá èÝìáôá ðïõ ðñáãìáôåýåôáé êëð., Ý÷åé äéÜöïñá ïíüìáôá, ðïõ üëá üìùò óçìáßíïõí ðåñßðïõ ôï ßäéï ðñÜãìá: Äïêßìéï, ðñáãìáôåßá, ìåëÝôç, äéáôñéâÞ, ìïíïãñáößá êëð. ÊáôÜ êáíüíá áíÞêïõí óôç öéëïëïãéêÞ åðéóôÞìç êáé óå ëßãåò, åîáéñåôéêÝò ðåñéðôþóåéò, ìðïñïýí íá èåùñçèïýí ùò ëïãïôå÷íÞìáôá.

Äïêßìéï. Åíá åßäïò ðïõ èåùñåßôáé üôé áíÞêåé óôç ëïãïôå÷íßá åßíáé ôï äïêßìéï, (ãáëëéêÜ essai, áããëéêÜ essay). Ðñüêåéôáé ãéÜ ìéêñü ìåëÝôçìá ðïõ áíáöÝñåôáé óå ãåíéêüôçôåò, áëëÜ èáõìáóôÜ ôåêìçñéùìÝíåò êáé ìå ðõêíüôçôá äéáôõðùìÝíåò, óå ôñüðï ðïõ íá äåß÷íïõí ôçí ðëÞñç ðíåõìáôéêÞ óõãêñüôçóç ôïõ äïêéìéïãñÜöïõ, áëëÜ êáé íá äéåãåßñïõí ãüíéìá ôç óêÝøç êáé ôï óôï÷áóìü ôïõ áíáãíþóôç.

Ôï äïêßìéï, üðùò ôï ëÝåé êáé ç ßäéá ç ëÝîç, åßíáé ìéÜ äïêéìÞ, ìéÜ ðñïóðÜèåéá ðÜíù óå Ýíá èÝìá, ðïõ äåí âñÞêå áêüìá ôçí ïñéóôéêÞ ëýóç ôïõ. Ï äïêéìéïãñÜöïò, áíÜëïãá ìå ôçí ïîýôçôá ôïõ ðíåýìáôüò ôïõ, ðñïêáëåß Ýíôïíá åñùôÞìáôá, áðïñßåò êáé ðñïâëÞìáôá óôçí øõ÷Þ ôïõ áíáãíþóôç êáé ôïí ðñïêáëåß óå áõôåíÝñãåéá. Ôï äïêßìéï åßíáé áíôÜîéï ôïõ ïíüìáôüò ôïõ, üôáí äéåãåßñåé Ýíôïíá ôçí üñåîç êáé ôçí åðéèõìßá ãéÜ ðåñáéôÝñù Ýñåõíåò ìÝóá áðü êáéíïýñéïõò äñüìïõò, ðïõ èá ìáò ïäçãÞóïõí óå Üãíùóôïõò ðíåõìáôéêïýò ïñßæïíôåò.

Ôá äïêßìéá åßíáé ðïëëþí åéäþí: öéëïóïöéêÜ, éóôïñéêÜ, èåïëïãéêÜ, öéëïëïãéêÜ, êïéíùíéêÜ, çèéêÜ, åðéóôçìïíéêÜ êáé ôå÷íïêñéôéêÜ.

Äïêßìéá óôç íåþôåñç ìåôÜ ôï '21 öéëïëïãßá ìáò Ýãñáøáí ðïëëïß. Ôá óðïõäáéüôåñá üìùò ãñÜöôçêáí óôá ôåëåõôáßá óáñÜíôá ÷ñüíéá áðü ôïõò : I.M.Ðáíáãéùôüðïõëï, Ã.ÈåïôïêÜ, Áéì.×ïñìïýæéï, Áããåëï ÔåñæÜêç, Ð.×Üñç, Ì.Ä.Óôáóéíüðïõëï, Ê.ÔóÜôóï, Ð.Êáíåëëüðïõëï, Ã.ÁðïóôïëÜêç, Ê.È.ÄçìáñÜ, Ì.ÁõãÝñç, Áíä.Êáñáíôþíç, Ã.ÊïõìÜíôï ê.Ü.

Ðñáãìáôåßá. H ðñáãìáôåßá, äéáöÝñåé áðü ôï äïêßìéï, ãéáôß åßíáé ìåëÝôç ðéü óõãêåêñéìÝíç, ðïõ áíáöÝñåôáé óå êÜðïéï ïíôéêåßìåíï Þ áöïñÜ ôçí ýëç ïñéóìÝíçò åðéóôÞìçò ç ðñáãìáôåýåôáé áöçñçìÝíåò Ýííïéåò êáé êñßóåéò (ðåñß åßñÞíçò, ðåñß ùñáßïõ, ðåñß ðáôñßäáò, ðåñß åõôõ÷ßáò, Ð.÷.: «H äýíáìç ôçò ÷ñéóôéáíéêÞò ðßóôçò», Þ åîåôÜæåé óõãêåêñéìÝíåò Ýííïéåò êáé êñßóåéò. ÔÝôïéá èÝìáôá ìðïñåß íá åßíáé óáí ôá ðáñáêÜôù. Ð.÷.: «Ç áîßá ôçò åñãáóßáò», «ï çëåêôñéóìüò ãéÜ ôçí ðñüïäï ôçò êïéíùíßáò», «Ôï áåñïðëÜíï ùò ìåôáöïñéêü ìÝóï», «H ôçëåüñáóç ùò ìÝóï åðçñåáóìïý ôçò êïéíÞò ãíþìçò». ÁíÜëïãá ìå ôç öýóç ôçò ýëçò ôçò ç ðñáãìáôåßá åßíáé: éóôïñéêÞ, öéëïóïöéêÞ, öéëïëïãéêÞ, èåïëïãéêÞ, êïéíùíéïëïãéêÞ, íïìéêÞ, éáôñéêÞ, öõóéêÞ, ìáèçìáôéêÞ, öáñìáêïëïãéêÞ, óôñáôéùôéêÞ, øõ÷ïëïãéêÞ, ðáéäáãùãéêÞ.

H äéáôñéâÞ Þ ìåëÝôç, åßíáé ìéÜ óýíôïìç åñãáóßá ðÜíù óå êÜðïéï åðéóôçìïíéêü èÝìá, ðïõ ðñïóðáèåß íá ôï áíáðôýîåé óå üëç ôçí ðëçñüôçôá, áðü êÜèå Üðïøç. Ôá äéÜöïñá åðéóôçìïíéêÜ ðåñéïäéêÜ äçìïóéåýïõí ðëÞèoò ôÝôïéùí äéáôñéâþí êáé ìåëåôþí, ðïõ óêïðüò ôïõò åßíáé íá äéåõêñéíßóïõí êÜðïéï æÞôçìá, ôï ïðïßï äåí îåêáèáñßóôçêå ßóáìå óÞìåñá ôåëåéùôéêÜ. ÃíùóôÝò óå üëïõò åßíáé ïé «åíáßóéìåò äéáôñéâÝò» ðïõ õðïâÜëëïõí óôá ÐáíåðéóôÞìéá ïé äéÜöïñïé åðéóôÞìïíåò, ãéÜ íá áíáêçñõ÷èïýí äéäÜêôïñåò. Ïé äéáôñéâÝò áõôÝò, ðñÝðåé íá åßíáé ðñùôüôõðåò êáé íá äßíïõí êÜðïéá ëýóç ó' Ýíá Üëõôï åðéóôçìïíéêü ðñüâëçìá Þ íá ðñïóöÝñïõí êÜôé ôï íÝï óôçí åðéóôÞìç ôïõò.

H ìïíïãñáößá, ôéò ðåñéóóüôåñåò öïñÝò, èÝëåé íá öùôßóåé éäéáßôåñá êÜðïéï Ýîï÷ï ðñüóùðï ôçò Éóôïñßáò ç êÜðïéï æÞôçìá öéëïëïãéêü Þ íïìéêü Þ öõóéêü Þ ìáèçìáôéêü, ðïõ åßíáé ìÝí ãíùóôü, áëëÜ äåí Ý÷åé åîåôáóôåß ëåðôïìåñÝóôåñá. H ìïíïãñáößá äéáöÝñåé áðü ôï äïêßìéï êáé ôç äéáôñéâÞ óå ôïýôï êõñßùò: Ôï èÝìá ôçò åßíáé åéäéêåõìÝíï êáé óôåíïý êýêëïõ ãíþóåùí. Ôá èÝìáôá, ðïõ äéáðñáãìáôåýïíôáé ôï äïêßìéï êáé ç äéáôñéâÞ, åßíáé èÝìáôá ðëáôýôåñá êáé áíÜãïíôáé óôïí åõñýôåñï êýêëï ôùí ãíþóåùí. H ìïíïãñáößá áêñéâïëïãåß êáé áíáëýåé ðëáôéÜ Ýíá åéäéêü èÝìá, åëÜ÷éóôá óõíäåìÝíï ìå ôïí ãåíéêüôåñï êýêëï ãíþóåùí. Ôï äïêßìéï êáé ç äéáôñéâÞ, äåí äïãìáôßæïõí, äåí åîáíôëïýí ôï èÝìá óå ðëÜôïò êáé âÜèïò, áëëÜ áöÞíïõí óôïí áíáãíþóôç íá ëýóåé ìå ôç äýíáìç ôçò öáíôáóßáò ôïõ êáé ôçò óêÝøçò ôïõ, ôéò áðïñßåò êáé ôá ðñïâëÞìáôá, ðïõ ôïõ äçìéïýñãçóáí.

7. ÑÇÔÏÑÉÊÁ ÅÉÄÇ

Êáô' áñ÷Þí èá ìðïñïýóå íá áðïñÞóåé êáíåßò, ãéáôß ðåñéëáâáßíïìå åäþ ñçôïñéêÜ åßäç, ìéÜ êáé ü,ôé ìáò åíäéáöÝñåé åßíáé ï ãñáðôüò ëüãïò êáé ü÷é ï ðñïöïñéêüò, üðùò åßíáé ç ñçôïñåßá.

Äåí ðñÝðåé üìùò íá îå÷íïýìå, üôé ïé ðåñéóóüôåñïé ñÞôïñåò ãñÜöïõí ðñþôá ôïõò ëüãïõò, ðïõ èá ðïõí. Áêüìá êáé ãéÜ ôïí ìåãÜëï ñÞôïñá ôçò áñ÷áéüôçôáò, ôïí ÄçìïóèÝíç, ïé óýã÷ñïíïß ôïõ Ýëåãáí üôé ïé ëüãïé ôïõ, «üæïõí ëõ÷íßáò» (åðåéäÞ ôïõò åðåîåñãáæüôáí ôï âñÜäõ óôï óðßôé ôïõ, ìå ôï öùò ôïõ ëõ÷íáñéïý).

ÁíÜëïãá ìå ôïí ôüðï üðïõ Ýêöùíïýíôáé, ïé ëüãïé åßíáé ðïëéôéêïß (Þ êïéíïâïõëåõôéêïß), äéêáíéêïß (Þ äéêáóôéêïß), ðáíçãõñéêïß (Þ åèíéêïß), åêêëçóéáóôéêïß (Þ äéäá÷Ýò).

Åäþ äåí ðñüêåéôáé ãéÜ ôïõò ëüãïõò ðïõ åêöùíïýíôáé «áðü óôÞèïõò», áð' Ýîù, ÷ùñßò ÷åéñüãñáöï. Ïé ëüãïé áõôïß ðñïûðïèÝôïõí êáô' áñ÷Þí ñçôïñéêü ôáëÝíôï, ðïõ åßíáé åéäéêü ÷Üñéóìá. ÁëëÜ êáèþò åßíáé «Ýðåá ðôåñüåíôá», (ëüãéá ðïõ ÷Üíïíôáé) ìüëéò åéðùèïýí, äåí ìðïñåß êáíåßò íá åëÝãîåé åê ôùí õóôÝñùí ôçí ðïéüôçôÜ ôïõò. Ï,ôé âáñáßíåé ó' áõôïýò, åßíáé ç ôåëéêÞ åíôýðùóç ðïõ è' áöÞóïõí.

Ó' áõôïýò ôïõò ëüãïõò áêüìá êáé ï ðïëýò óôüìöïò, ôá ðïëëÜ åðßèåôá, ïé áðáíùôÝò öñÜóåéò ãéÜ ôçí ßäéá Ýííïéá, áðïôåëïýí ðñïóüí. Åíþ ôá ßäéá áõôÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ, ó' Ýíá ãñáðôü êåßìåíï, áðïôåëïýí ÝëÜôôùìá. Ôï ãñáðôü êåßìåíï ðñÝðåé íá åßíáé áðëü, ëéôü, ðõêíü, óáöÝò. Êé Ýôóé öñïíôßæïõí íá åßíáé ôá êåßìåíÜ ôïõò, üóïé ãñÜöïõí ñçôïñéêïýò ëüãïõò. ÐñÝðåé áêüìá íá îåäéðëþíïõí ôá åðé÷åéñÞìáôÜ ôïõò ìå ìåèïäéêÞ ôÜîç. Êáß êñáôþíôáò ôüí áêñïáôÞ óå áãùíßá, íá ôïí êÜíïõí í' áíáðíåýóåé üôáí, óáí óõìðÝñáóìá, ðñïôåßíåé ìéÜ ëýóç, ôçí ïðïßá èá åßíáé åôïéìáóìÝíïò íá ôçí ðáñáäå÷ôåß ùò ôçí ìüíç ðñáãìáôéêÜ ïñèÞ.

Ï êáíüíáò áõôüò éó÷ýåé êõñßùò ðñïêåéìÝíïõ ãéÜ ôïõò ðïëéôéêïýò êáé ôïõò äéêáíéêïýò ëüãïõò (óôç ÂïõëÞ êáé óôá äéêáóôÞñéá).

Åíáò åðéêÞäåéïò, üìùò, äåí ìðïñåß ðáñÜ íá ðåßóåé ãéÜ ôéò áñåôÝò ôïõ ìáêáñßôç, êáé ôçí áðþëåéá ðïõ Ýöåñå ï èÜíáôüò ôïõ. Åíáò ðáíçãõñéêüò ëüãïò èá äçìéïõñãÞóåé åèíéêÞ Ýîáñóç êáé óõãêßíçóç. ÌéÜ äéäá÷Þ èá óõíåôßóåé ôïí áêñïáôÞ, þóôå í' áêïëïõèÞóåé ôï äñüìï ôçò áñåôÞò.

ÄéÜëåîç. Óôá ñçôïñéêÜ åßäç ìðïñïýìå íá ðåñéëÜâïõìå êáé ôç äéÜëåîç. ÊáôÜ âÜóç ðñüêåéôáé ãéÜ ìéêñÞ ìåëÝôç. ÁëëÜ ìåëÝôç ðïõ äåí äéáâÜæåôáé, áëëÜ áêïýåôáé. ÄéÜëåîç ëÝìå ôç äçìüóéá ïìéëßá, ðïõ Ý÷åé óêïðü íá åêëáúêåýóåé Ýíá èÝìá: åðéóôçìïíéêü, ëïãïôå÷íéêü, öéëïëïãéêü, éóôïñéêü, êïéíùíéêü, ðïëéôéêü, ðáéäáãùãéêü, ôå÷íéêü êëð. ÐñÝðåé, ëïéðüí, ç äéÜëåîç íá ëáâáßíåé õðüøç ôçò ôçí áêïõóôéêÞ áíôï÷Þ ôïõ áêñïáôÞ. Íá ìçí ôïí êïõñÜæåé. Íá ìçí Ý÷åé ôüóç ðõêíüôçôá, þóôå ï áêñïáôÞò íá ìçí ðñïëáâáßíåé íá óêåöôåß. H äéÜëåîç ðñÝðåé í' áðïôåëåß Ýíáí îåêïýñáóôï óõíäõáóìü ãñáðôïý êáé ñçôïñéêïý ëüãïõ.

Óôç ÷þñá ìáò ïé ðñþôåò äéáëÝîåéò Üñ÷éóáí óôçí ÁèÞíá, óôçí áßèïõóá ôïõ öéëïëïãéêïý óõëëüãïõ «Ðáñíáóóüò» ôï 1865.

8. Ç ÐÏIÇÔÉÊÇ ÏÕÓÉÁ ÓÔÏÍ ÐÅÆÏ ËÏÃÏ

Åêôüò áðü ôï éäéáßôåñï ýöïò (óôýë), ðïõ ÷áñáêôçñßæåé ôá ðíåõìáôéêÜ äçìéïõñãÞìáôá ôïõ êÜèå ìåãÜëïõ óõããñáöÝá, üôáí áõôÜ ôá äéáðïôßæåé êáé ôï ðïéçôéêü óôïé÷åßï, áðïêôïýí éäéáßôåñç ëÜìøç. Ï ðåæüò ëüãïò ôüôå áíåâáßíåé üëá ôá óêáëïðÜôéá ôçò áëçèéíÞò äçìéïõñãßáò êáé ç ïõóßá ôïõ ðåæïý ëüãïõ ãßíåôáé ôáõôüóçìç ôçò ðïéçôéêÞò ïõóßáò. Éóùò, ìÜëéóôá, áõôü íá åßíáé ôï êõñéüôåñï óõóôáôéêü, ðïõ äéêáéþíåé ôá ìåãÜëá, ôá êëáóéêÜ Ýñãá ôïõ ðåæïõ ëüãïõ ôçò ðáãêüóìéáò ëïãïôå÷íßáò.

H ðïßçóç, ðïõ äéá÷Ýåôáé óå üëá ôá Ýñãá ôïõ ÐëÜôùíá êáé ðñïðÜíôùí óôï «Óõìðüóéïí», ôïí «öáßäùíá» êáé ôïí «Êñßôùíá», áðïôåëåß ôï êõñéüôåñï óôïé÷åßï ôçò äéáñêïýò íåüôçôÜò ôïõò óå áíôßèåóç ìå ôçí øõ÷ñÞ, ëïãéêÞ êáé Üêñùò åðéóôçìïíéêÞ ãëþóóá ôùí êåéìÝíùí ôïõ ÁñéóôïôÝëç.

H ìåôÜããéóç ôçò ðïéçôéêÞò ïõóßáò óôéò õäñßåò ôïõ ðåæïý ëüãïõ, ìðïñåß êÜðïôå íá åßíáé ìéÜ ðïßçóç, óå êÜðùò ôñá÷éÜ ðñþôç ýëç' äåí ðáýåé üìùò ðïôÝ íá åßíáé ìéÜ ìïñöïðïßçóç êáé ìåôïõóßùóç ôùí ôñüðùí ôçò ðïéçôéêÞò ôÝ÷íçò óôïõò éóôïýò ôïõ ðåæïõ ëüãïõ.

Åôóé, üôáí ôï éäéáßôåñï ýöïò, ðïõ óôïëßæåé Ýíá Ýñãï, äéáðïôßæåôáé êáé áðü ôçí ðïéçôéêÞ ïõóßá, êáôáêôÜ åõêïëüôåñá ôá ðïëõäáßäáëá ìïíïðÜôéá ôçò óýíèåóçò êáé áíåâáßíåé ðñïò ôéò éëéããéþäåéò êïñõöÝò ôïõ êáèÜñéïõ êáé áãíïý ðíåýìáôïò. ÂÝâáéá, öõóéêüò óõíïäüò ðÜíôïôå åíüò ôÝôïéïõ óôï÷áóìïý åßíáé ç äçìéïõñãéêÞ öáíôáóßá, ðïõ ðåñéâÜëëåé ìå ðåñéáýãáóìá ïíåßñïõ üëá ôá ðñüóùðá, ôá ðñÜãìáôá êáé ôá ãåãïíüôá, ðïõ áíáðáñáóôáßíïíôáé ìå ôïí ðåæü ëüãï.

9. ÔÏ ÂÉÙÌÁ ÊÁÉ Ç ÌÏÑÖÇ

Ôï äõóêïëüôåñï ðñüâëçìá ãéÜ ôï ëïãïôÝ÷íç äçìéïõñãü ðáñáìÝíåé ðÜíôïôå ç áíáðáñÜóôáóç, ôï ðáñïõóßáóìá, ôïõ âéþìáôïò ìå ôï ëüãï. H ìïñöïðïßçóç ôïõ øõ÷éêïý óáëÝìáôïò ìå ôéò ëÝîåéò' ç äÝóìåõóç ôïõ ìåãÜëïõ óêéñôÞìáôïò óôá ðëáßóéá ôçò ìïñöÞò. ÁõôÞ åßíáé ç ðéü äýóêïëç, ç ðéü ïäõíçñÞ, ç äñáìáôéêüôåñç óôéãìÞ ãéÜ ôïí êáëëéôÝ÷íç äçìéïõñãü.

«ÃéÜ ôï äçìéïõñãü, ðñþôï åßíáé ôï ðñüâëçìá ôï áéþíéï, ôçò ó÷Ýóåùò ìåôáîý âéþìáôïò êáé ìïñöÞò. Áðü ôï óêïôåéíü ìá êáé åðéâëçôéêü åêåßíï ÷Üïò, ðïõ óáëåýåé âáèéÜ óôçí øõ÷Þ ôçí þñá ôçò äçìéïõñãßáò, ôé ìðïñåß íá ðåñéóþóåé ï êáëëéôÝ÷íçò êáôÜ ôï óôÜäéï ôçò ìåôÜâáóÞò ôïõ óôá óáöÞ ðëáßóéá ôçò ìïñöÞò êáé ôïõ ëüãïõ; Êé åêåßíï ðïõ ÷Üèçêå, ðïõ îÝöõãå áðü ôá äåóìÜ ôçò ìïñöÞò êáé îáíáãýñéóå áéíéãìáôéêÜ óôç óéùðçëÞ ðáôñßäá ôïõ ÷Üïõò, ôé êáçìüò ãéÜ ôïí êáëëéôÝ÷íç ðïõ ÷Üèçêå óôï âÜèïò ôïõ ùêåáíïý»!
(Ìé÷. Ä. Óôáóéíüðïõëïò, «ÓêÝøç êáé æùÞ», Äïêßìéá êáé ÷ñïíéêÜ 1970)

Ôï ßäéï ðáñÜðïíï åêöñÜæåé êáé ï É.Ì.Ðáíáãéùôüðïõëïò óôï âéâëßï ôïõ «×åéñüãñáöá ôçò ÌïíáîéÜò»: «Ç êáñäéÜ ìïõ åßíáé ãåìÜôç áðü áóôñïöåããéÜ. Ìá äåí âñÞêå ßóáìå ôïýôç ôç óôéãìÞ, ôç ëÝîç ðïõ èá ìå åêöñÜóåé. Ïëá ôá ìåãÜëá ðñÜãìáôá äåí öôÜíïõí óôá ÷åßëç... Ï,ôé óôï÷Üæåôáé ï Üíèñùðïò ìðïñåß íá ôï ðåß. Ìá ü,ôé íéþèåé êé üôáí åðé÷åéñÞóåé íá ôï ðåß, ôï ðáñáëëÜæåé....».

Ôïí ßäéï êáçìü åêöñÜæåé êé ï ÊáæáíôæÜêçò óôï Ýñãï ôïõ «ÁíáöïñÜ óôïí ÃêñÝêï»: «... Ï äçìéïõñãüò ðáëåýåé ìå ïõóßá óêëçñÞ, áüñáôç, áíþôåñÞ ôïõ' êé ï ðéü ìåãÜëïò íéêçôÞò âãáßíåé íéêçìÝíïò' ãéÜ ðÜíôá ôï ðéü âáèý ìáò ìõóôéêü, ôï ìüíï ðïõ Üîéæå íá åéðùèåß, ìÝíåé áíåßðùôï. Äåí õðïôÜæåôáé ðïôÝ áõôü óôï õëéêü ðåñßãñáììá ôçò ôÝ÷íçò' ðëáíôïýìå óôçí êÜèå ëÝîç' âëÝðïõìå Ýíá äÝíôñï áíèéóìÝíï, Ýíáí Þñùá, ìéÜ ãõíáßêá, ôï Üóôñï ôçò áõãÞò êáé öùíÜæïõìå: "Á÷! êáé ôßðïô' Üëëï äåí ìðïñåß íá ÷ùñÝóåé ôç ÷áñÜ ìáò. Ïôáí ôï "Á÷! áõôü èåëÞóïõìå, áíáëýïíôÜò ôï, íá ôï êÜíïõìå óôï÷áóìü êáé ôÝ÷íç, íá ôï ìåôáäþóïõìå óôïõò áíèñþðïõò, íá ôï óþóïõìå áðü ôçí ßäéá ìáò ôç öèïñÜ, ðùò åîåõôåëßæåôáé óå ëüãéá áäéÜíôñïðá, âáììÝíá, ãåìÜôá áÝñá êáé öáíôáóßá !...».

Åôóé ôï ðñüâëçìá ôçò ó÷Ýóçò âéþìáôïò êáé ìïñöÞò êáôáíôÜåé íá åßíáé ï åöéÜëôçò ôïõ ëïãïôÝ÷íç äçìéïõñãïý - üðùò êáé êÜèå êáëëéôÝ÷íç - áëëÜ óýã÷ñïíá ãßíåôáé êáé ï öùôïóôÝöáíïò ôçò êÜèå ðñáãìáôéêÞò äçìéïõñãßáò. Ôç óôéãìÞ ðïõ ç êáëëéôå÷íéêÞ áîßá ôïõ âéþìáôïò èá õëïðïéçèåß óôá ðëáßóéá ôçò ìïñöÞò êáé ôïõ ëüãïõ, ìå ôç óõíåñãßá ôùí «ìáãéêþí» ëÝîåùí êáé ôùí äéÜöïñùí åêöñáóôéêþí ìÝóùí - êáôÜ éäáíéêü ôñüðï - ôüôå êáé ìüíï óôáìáôÜåé êáé ç áãùíßá ôïõ êáëëéôÝ÷íç, êáé äéêáéþíåôáé ç ðñïóðÜèåéÜ ôïõ.

Ôï ðñáãìáôéêÜ êáëëéôå÷íéêü äçìéïýñãçìá, ðïõ ïé ðñïåêôÜóåéò ôïõ áããßæïõí üëåò ôéò êáñäéÝò, îåðåñíÜåé ôï ÷þñï êáé ôï ÷ñüíï, êáôáîéþíåôáé áðü ôçí áíèñùðüôçôá êáé ãßíåôáé ðáãêüóìéï áðüêôçìá.